بوچی ئەم گیاخوورین( vegan)ین.

 هێلان چیا

مرۆڤ ژ لایێ فیسیۆلۆجی ڤە گیا خۆر فێقی خۆرە وەک هندەک ژ گیاندارێن گیاخۆر. گۆھەرینێن ئاڤ و هەوا و ڕەوشا سەر سەختا ژیانێ د ھندەک چاخان دا، بۆیە سەدەمێ وێ یەکێ بۆ بەرگریکرن ژخۆە مرۆڤ گیانداران بکوژن و بخۆن... 

پشتی ڕەنگڤەدانا شارستانیان ھندەک ژ نەتەو مللەت و پەیرەوکەرێن مەزھەب و دینان قەدەغەکرنا خوارنا گوشتی و خرابیێن وێ کرە دناڤا دەستور و پرەنسیپێن خوەدا، مینا گوشت خوارن و قوربانی کرن و کوشتنا گیانداران ددینێ بەھدینی دا لگور زەمان و دەمی ھاتیە گوھارتن و جیاوازی یا بوچوون و شروڤەکرنا لسەر ھەیە. ل گاتایێن زارێ پ.زەردەشت دا کۆ ب ژێدەرێ سروشا راستەقینەیا دینێ بھێ دھێتە زانین ل چەندین جھان قوربانی کرنا گیانەوەران ب کارێ ئەھریمەنی و دێو و مروڤێن درەوین کردار ھاتیە زانین ھەر وەک پ.زەردەشت د گاتا ( ھات ٤٤ بەندا ٢٠ ) دبێژیت ( ئەی مەزدا ئەھورا ، ما چەوا فەرمانرەوایی یا دێوا دێ باش بیت !؟ ئەڤەیە کۆ ئەز  دپرسم؛ ئەوێن ژ بۆ رازی کرنا *( کەرپەن و ئوسیچ) کەربێ ژ ( گای) ھەلدگرن و ئازار ددەن، و کوفری یا دبێژن..و رەوانێ وی ناپارێزن، دا کو جھێن چەرێ ل ژێر تیشکا ( راستیێ ) بەرفرەھ ببن)) ھەروسا د (ھات ٥١ بەندا ١٤ ) دبێژیت(( کەرپێن نە دگەل فەرمانێن تە سازگارن و نە دگەل ژینگەھێ دلوڤان، ئەوێن ب کردار و رەفتارێن خوە ، ئازارێ دگەھیننە( گای)، ئەو کردار و رەفتارێن ل دیماھیێ وان ل خانەیا (درەوێ) دا بیت)) دڤێرێ دا زاراڤێ( گا) ھێمایە بۆ ھەمی چوار پێیان و ئاماژەیە بۆ قوربانی کرنا گیانەوەران بۆ خودیێن خوە و خارنا وان. د گاتا دا ب زاراڤێ ( گائوش جئی دیانی) یا ھاتی و ب رەھایی یا ھاتیە قەدەغە کرن. ھەر وەسان زەردەشت پەیامھێنەر د ( ھات ٣٢ بەندا ١٤ ) دبێژیت ((فێرکارێ خراب ب گوتارێن خوە مروڤان ژ کریارێن باش ددەنە پاش، مەزدا ڤی کارێ کرێت و خرابێ وان رادگەھینیت و دئینیتە بیرا وان دەمێ ژیانا ( گای) ب گوتنا لاڤایا ( ئورڤاخش ، ئوردی) و ب دانوستاندنێن شادی و کەیف خوشیێ ب دیماھی دئینن و وی دکوژن)، ھەروەسان زەردەشت د ( ھات ٢٩ بەندا ١-  ھات ٢٩ بەندا ٤ -ھات ٤٦ بەندا ٤) کوشتن و قوربانی کرنا گیانەوەران ب کارێ ئەھریمەنی دزانیت و مروڤێ ( پاک) ژ ڤێ کریارێ ددەتە پاش. ھەروسا د گاتا ( ھات ٢٩) ھاتیە کۆ ( رەوانێ گای ل ھەمبەر ئەھورا مەزدا دێ سکالایێ کەت  قوربانی کرن و کوشتنا وی ژ ئالیێ مروڤان ڤە و داخاز ژ ئەھورامەزدای دکەت کۆ زێرەڤان و سەرپەرشتیارێ وی ل دونیایێ نیشا وی بدەت. ئەھورا مەزدا ژی پ.زەردەشتی نیشا ددەت کۆ ئەو دێ بیتە زێرەڤان و پارێزڤانێ رەوانان)، ل پشکا ( یەسنا ) یا ئاڤیستایێ دا ب درێژی بەحس ل پاراستن و خرابی یا قوربانی کرن و کوشتنا گیانەوەران ھاتیە کرن، ل ( یەسنا ٢٩) بەحس دکەت کۆ ( رەوانێ گای ل ھەمبەر ئەھورا مەزدا گازندا دکەت کۆ ستەمەکا مەزن لێ دھێتە کرن و دھێنە قوربانی کرن) ھەر وەک د ڤێ بەندێ دا خویا دبیت پ.زەردەشت خوە ب پارێزڤانێ گای و گیانەوەران دزانیت ل ( یەسنا ٨/٣٢)پ.زەردەشت رەخنەیان ل( جەم-جەمشید) دگریت کۆ مروڤ فێری گوشت خارنێ کرین ) ئانکو گوشت خارنێ ب کریارەکا خراب دزانیت کۆ مروڤ فێر بوینێ و ھێلانا وێ ب پاک رەوشتی ددەتە ناسکرن. ھەروەسان ل ( یەسنا بەندێن ١-٢٩-١٤-٣٢-١١-١٠-٧-٤٨) قوربانی کرنا گیانەوەران و ڤەخوارنا ( ھوم -ڤەخارنەکا سەرخوشکەر) قەدەغە دکەت). ھەر چەندە د پشکێن دیترێن ئاڤێستایێ دا ئەوێن پاشی ھاتینە نڤیسین و زور بنەمایێن دینێن میترایی چوینە تێدا قوربانی کرن و گوشت خارن بوووینە پشکەک ژ دینی، لێ تا نھا ھەمی بھدینی ھەیڤانە چوار روژان خوە ژ خارنا گوشتی ددەنە پاش(ھەمی جورێن گوشتا ناخون ) کۆ دبێژنە ڤی رەوشتی ژی ( نەبڕ- نە ڤەکوشتن - نەکوشتن) کۆ ئەو ژی ھەر چوار روژێن ( ڤەھمن - بەھمەن = روژا دویێ یا ھەیڤێ )
-مەھ ( روژا دوازدە یا ھەیڤێ ) -(گێوش - چواردەیێ ھەیڤێ)- (رام -٢١ ھەیڤێ). د ڤان ھەر چوار روژان دا   بھدینی  گوشتی ناخون و ھیچ گیانەوەرەکێ ناڤەکوژن.

د میتۆلۆژییا مادییان دا؛ جەم/جەمشید سەروەرێ مادییان بوو ـ ژبەرکو ل وەلاتێ وی نەچێدبوو، گۆشت و خوینا گیاندارێن دی بهێتە ڕشتن و خوارن. ئەهریمەن ب پلانەکێ جەمشیدی نەچار دکت گۆشتی بخووت. لەوما ژی جەم و وەلاتێ وی کەفتنە بەر تووفانێ ـ بەفرەکا زێدە باری، هەمی زیندەوەر ژ سەڕماندا مرین.
لەوما ژی ئاهورامەزدا گۆتە جەمی: پێدڤیە تو کوچ بکەیە باکورێ وەلاتێ میدییان، ل وێرێ باژێرەکێ نوی ئاڤا بکی و کەسێن سەقەت و نەخۆش دگەل خوە نەبە. تۆڤێ گیایان دگەل خو ببە و ئاگری ژی دگەل خۆ ببە. وی باژێری ب تمامی سەرداگرتی بکە، بلا قوبەهەک لسەر بت.

ئەگەر ئەم فەلسەفەیا مادد و زەردەشتییان دەربارەی زیندەوەران و ژینگەهێ باشتر ڤەکۆلین، دێ بۆ مە گەلەک هزر و دەرئەنجامێن باشتر خویا بن. تایبەت، جەژن و هەلکەفتێن "پ.
زەردەشتی" وەک ـ شەڤا یەلدا ـ د سەرێ چلەیی دا ـ سیمبۆلێن ڤان هەلکەفتان فێقی یە، تایبەت ئەو فێقیێن ئاڤ و ڕەنگێ وان سۆر بت. وەک، سێڤ، زەبەش، ئاڤا تری دگەل ڕەنگێ سۆرێ ئاگری. هیچ خوارنەکا گۆشتی و  ب خوین دگەل نینە .
لێ پشتی دەرکەفتنا چەندین بیر و دیتنێن دی ئەڤ وژدان و پرەنسیپێن ھە ھاتن لادان، دیسان ژ لایێ جیھانێ و دیروکێ ڤە ھەر جھ ژ یێ دیتر جودا بویە د بیر و دیتنێن دەربارەی گیاخوریێ.
گیا خۆری ل ڕۆژهەلات پێشتر و کەڤنترە ژ رۆژئاڤایی، دیروکا گیاخۆریێ ل ئاسیا ٢٥٠٠ سالان پێش نھا مەزن بویە و ھەتا نھا ژی ماینە، مینا یەکەمین یاسایا بودای ئەوژی ئەڤەیە(نەکوژن.. بلا ئەڤین بیت و لڤینێن گەشەیا گیانداران خراب نەکەن)، د پەرتوکا "مانوو"دا کو یەک ژ کەڤنترین پەرتوکێن ھندیە دبێژیت: " کەسەک کو دەستورێ ددەت، کەسەک کو گیانداران دکوژیت، کەسەک کو گیانداران سەرژێدکەت و ب فروشیت، کەسەک کو گوشتێ گیانداران ئامادەدکەت بۆ خوارنێ، ھەمیان دکوژن، ب یاسایا 'کارما کسفرن' و تولھدانا وان دھێتە ستاندن".

دیسان فەیلەسوف و ئرفانێ ب ناڤ و دەنگ ئوشو ژی دبێژیت: "نەخوارنا گوشتی نە کێشەکا دینیە بەلکو چ جوانی د دەربارێ گوشت خوارنێ دا نینە".
دیسان ناڤدار و زانا و فەیلەسوفێن ئیرانی وەک 'ئەبو ئەلی سینا'، 'ناسر خەسرەو'، 'شێخ نەجمەدینێ رازی' 'شێخ ئەتار'، و مەولەوی ئەڤە ھەمی گیاخۆر بونە و خەلک ھانددا دۆر کەڤن ژ گوشت خوارنێ، ژ وان فەیلەسوف و زانایێن جیھانیێن گیاخور مینا (ئەنشتاین، نیوتن، داروین، ڤانکوخ، ھوگو، زەردەشت، کافکا، داڤنشی، زالا، نیچە، تۆلستۆ، غاندی، ڤۆلتێر).
دیسان ژلایێ تەندروستی کو ھەمی ئەلترناتیفێن بەرگریێن لەشێ مروڤی پێدڤی د بەرھەمێن روەکی دا ھەنە ژ وان ڤیتامین (B12) ھەیە د شیرێ سۆیا و بادەم، سیریاڵ دا.
دگەل ھەبوونا چەندین ڤیتامین و خوارنێن گیایی دا.

د.گاودن گالیا ژ رێکخراوا تەندروستی یا جیھانی دبێژیت: " ھندی مرۆڤ گوشتی بخون دێ مەترسیا ژەھراویبوونا مروڤان ھەبیت". ل گوڕ ئاماژێن سەنتەرێن بەرگری و کونترولکرنا ژ بەر چوار نەخوشیێن نوی یێن ژەھراویبوونێ کو د مروڤی دا سەرھلدایە، سێ ژ وان ب رێیا ئاژەلان بویە، ئەو نەخوشیێن دناڤبەرا مروڤ و ئاژەلان دا دھێنە ڤەگوھاستن، ژ وان مەترسیدارترین نەخوشیێن د سەدسالێن داویێ دا ژ وان ئەم دشێین ئاماژێ ب ئەنفولوانزایان، ئایدز، ئیبۆلا، سارس، مێرس، کوڤید نوزدێ و جورێن وان بکەین، ھەر یەک ژ وان ب ھەبونا ب خودانکرن و گوشت خوارن و ب کارئینانا وان بەرھەمێن گیانداران بویە، بو میناک ئەنفلوانزا ژ بالندەیان و مێرس ژ ھێشتران ھات بۆ ڤەگوھاستن بۆ مروڤان..

ل گەلەک وەلاتان خەلک کۆم ـ کۆم دبیتە ڤیگەن(گیاخۆڕ), پۆل مەککارتنێ بریتانی دبێژیت: "ئەگەر جھێ گوشتفروشان شوشەبا ئەم ھەموو دابینە گیاخۆر"، لێ وی بەحس ل ژینگەھا مودرێنە نەک وەلاتێن ھەژار د ئالیێ ھزری دا و ئایدیاێن توندرەو دەستھەلاتگێریێ دکەن، کو گەلەک ئاسایی ل سەرێ ھەر جادەیەکێ نێزیکی دوو سێ جھێن گوشت فروشان ھەنە و گەلەک ئاسایی لبەر چاڤ دھێنە سەرژێ کرن و د فروشن، بێ ھیچ پێگیریەکا وژدانی یان ژینگەھی یان یاسایەکێ، و بەروڤاژی مروڤێن کو ل ڤان وەلاتان دژین پێتر دبن نێچیرڤان و خوینێ درژن و دبن گوشت خۆر، و حەزا توندیێ دناڤا وان دا زێدەتر لێدهێت، لێ ل پێتریا وەلاتێن سیکیولار و مودرێن ئێدی دەست ژ وێرانکرن و گۆشتخۆڕیێ بەرددەن و یاسایێن ژینگەھ پارێزیێ تێن دانین و پێگیردبن و رەوشەن ھزریا وان د دەربارێ ژینگەھێ دا مەزنتر دبیت. هەم وەک تەندروستی هەم ژی مژارێن ژینگەهـ پارێزی و زیندیبوون و مانا نفشێن جانداران.




چاڤکانیێن مە ب ھاریکاریا ھەڤال 'دیار موسا'.'م.یوسڤ سەبری'

-becoming vegan, by bredna davis and vesanto mellina.

* کەرپێن و ئوسیج ( کاھنێن دینێ میترایی بوون ) ئانکو رجال دینێن بەری پ.زەردەشتی ئەوێن ب کارێ قوربانی کرنێ و رێورەسمێن دینی رادبوون.