الاء خلیل شکرى
.ئەردێ مە پێکهاتەیەکا کومپلێکسە ژ قەشەرێن جودا، و د ناڤ وان قەشەران دا سەرچاوێن گرنگ یێن وەکى نەفت هەنە, دەرکێشکرنا نەفتێ پێویستییەکا ئابوورییە، بەلێ کاریگەرییێن وێ ل سەر ژینگەهێ نەشێن پشتگوهـ باڤێژین ، ئەڤرو دێ بەحسێ قەشەرێن ئەردێ کەین، چاوا نەفت دهێتە دەرکێشکرن، و کاریگەرییێن وێ ل سەر ژینگەهێ چنە…
“قەشەرێن ئەردى و نەفت”
1.پێکهاتەیا قەشەرێن ئەردى
– ئەرد ژ سێ قەشەران پێکدێت: قەشەرا دەرڤە (توێکلا ئەردى)، قەشەرا ناڤدا (مانتێل)، و قەشەرا ناڤەند (کۆر).
– نەفت ل قەشەرا دەر (توێکلا ئەردى) د ناڤ کێف و بەرێن کون کۆن دا هەیە
كورتيه ك ل دور قه شه رين ئه ردى،،،
1/ توێکلا ئەردێ (Crust):ئەڤ قەشەرە دەرترین قەشەرە و نەفت ل ڤێرێ د ناڤ بەرد و کێفێن کونکۆن دا هەی.
2/ مانتێل (Mantle):فشارا وێ زۆرە، لێ نەفت ل ڤێرێ نینە.
3/ کۆر (Core):ناڤەندا ئەردێ، گەرما و فشارا وێ گەلەک زۆرە، نەفت ل ڤێرێ نینە.
– نەفت ل توێکلا ئەردى د ناڤ “رێزێرڤوا” (Reservoir) دا هەیە، کو بەرێن کونکۆن (وەک لاندستون یان ساندستون) نەفتێ د ناڤ خوە دا دگرن.
2.(چاوا نەفت دروست دبیت؟)
– نەفت ژ مایێن زیندەوەران (وەک پلانکتن و رووەک) دروست دبیت کو ب سەدان ملیون سالان د قەشەرێن ئەردى دا مانە.
گەرما و فشارا زۆر ڤان مایێن زیندەوەران دکەنە “کەرۆجین” (Kerogen)، و پاشی دبێتە نەفت.
– نەفت د ناڤ بەردێن کونکۆن دا دچیت و د “تراپ” (Trap) دا دگیرسێت (وەک تراپا ستروکتورێ یان تراپا ستراتیگرافی
“دەرکێشکرنا نەفتێ”
1.رێکێن دەرکێشکرنێ..
1/بیرێن نەفتێ (Oil Wells):
– هەڵکۆلکرنا بیرێن قووڵ بۆ دەرکێشکرنا نەفتێ.
– بکارئینانا پێتێن شەلاق بۆ زێدەکرنا دەرکێشکرنێ.
2.دەرکێشکرنا دووەمین (Secondary Recovery):
– پالدانا نەفتێ ب ئاڤ یان گاز بۆ دەرکێشکرنێ.
2.تەکنولوجیا نوێ:
– بکارئینانا تەکنولوجیا وەک هیدرۆلیک فراکچرینگ (fracking) بۆ دەرکێشکرنا نەفتێ ژ بەردێن شەلاق.
(کاریگەرییێن دەرکێشکرنا نەفتێ ل سەر ژینگەهێ)
1.پیسبوونا ئاڤێ (Water Pollution):
– نەفت د ناڤ ئاڤێ دا دچیت و ژییانا ئاڤی تێک ددەت.
– پیسبوونا ئاڤێن ژێر ئەردى ژ بەر کیمیاییێن دەرکێشکرنێ.
2.پیسبوونا هەوایێ (Air Pollution):
– دەرکێشکرنا گازێن وەک مەتان (CH4) کو گەرمێ پەیدا دکەن.
– سوتنا نەفتێ د ناڤ بیرێن نەفتێ دا پیسبوونا هەوای پەیدا دکەن.
3.تێکدانا ژینگەهێ (Habitat Destruction):
– هەڵکۆلکرنا دارستانان بۆ دروستکرنا بیرێن نەفتێ.
– تێکدانا ژییانا گیانەوەران ژ بەر پیسبوون و تێکدانا ژینگەهێ.
4. ئاستەنگێن کومەڵایەتی (Social Impacts):
– کاریگەری ل سەر تەندروستییا خەلکی ل دەوروبەرێ بیرێن نەفتێ.
– ئابورێ ناوچێن نەفتخێز ژ بەر پیسبوونێ زەرەر ڤێدکەڤیت.
(رێکێن کێمکرنا کاریگەرییێن نەرێ)
1.بکارئینانا تەکنولوجیا پاک:(clean technology)
– بکارئینانا تەکنولوجیا وەک CCS (Carbon Capture and Storage) بۆ کێمکرنا گازێن گەرم.
2.رێکێن دوبارە بکارئێنانێ:(Recycling)
– دوبارە بکارێنانا ئاڤێ بۆ دەرکێشکرنێ.
– پاراستنا ژینگەهێ ب رێکێن کومەڵایەتی.
3.یاسا و رێسا:(Regulations)
– دانانا یاسایێن توند بۆ پاراستنا ژینگەهێ.
– چاڤدێریکرنا جێبەجێکرنا یاسایێن ژینگەیی.
(نموونێن سەرکەفتنى)
1.نەرویج (Norway):بکارئینانا تەکنولوجیا پاک و پاراستنا ژینگەهێ ل جهێ نەفتێ.
2.کەنەدا (Canada):*پروژێن دوبارە بەکارهێنانا ئاڤێ ل شوینێن نەفتێ.
3. عیراق (Iraq):هەڵمەتێن هشیاریکرنێ بۆ پاراستنا ژینگەهێ ل ناوچێن نەفتخێز.
….پاشەرۆژا نەفتێ ل عیراقێ
– عیراق ئێکە ژ وەلاتێن هەرە زۆر نەفت لێ هەی، بەلێ پێویستە ب تەکنولوجیا پاک و رێکێن بەردەوام کار بکەن.
– پێویستە عیراق هەڤکاریێ لگەل وەلاتێن دی بکەت بۆ پاراستنا ژینگەهێ.
دوماهیک
دەرکێشکرنا نەفتێ پێویستییەکا ئابوورییە، بەلێ نابیت بێ بەهاکرنا ژینگەهێ بیت،بلا هەمی هەست ب بەرپرسیارەتیێ بکەین و رێ نەدەینە پیسبوونا ژینگەهێ.
(بلا بکارئینانا تەکنولوجیا پاک و رێکێن بەردەوام، ژینگەهێ بۆ نڤشێن داهاتى بپارێزین)
تێبینى / وێنە وەرگرتیە .
