کار تێکردنی پروژەی گاب لەسەر هەرێمی کوردستان ( باشور )
تورکیا لە چەند سالی رابردودا هەولێکی زوری داوە بۆ ئەنجامدانی پرۆژەی ستراتیژی زور گەورە لەباشوری تورکیا کە بۆ کوردستانیش دەبیتە باکوری کوردستان ، بە پروژەی گاب ناو دەبرێت ، ئەم پروژەیەش جەند کەرتی بەنداوی ناودێری جوراو جور لە خو دەگرێت ، ئارمانجی راگەینراوی پروژەکە لەلایەن تورکیاوە ئەوەیە کە پیتەپێکردنە بە باشوری تورکیا و پێشخستنی کەرتی کشتوکال و ووزە بو ئەم ناوچەیە ، تا هەست نەکەت بە مەزلومیەت بەرامبەر بە باکوری تورکیا . بەلام راستیەکەش ئەوەیە کە ئەهدافی سیاسی لە دوادایە ، وە فاکتەرەکی سەرەکیە بەکار دێنیت بەرامبەر عیراق و سوریا . روبەروی ئەم پروژەیە نێزیکی 75 هزار کیلو مەتر چوار گوشەیە وە نێزیکەی 9 پارێزگا دەگرێتەوە وە 22 بەنداوە ، وە ئەم پروژەیە تا ئێستا 36 ملیار دولاری ئەمریکی تێچووە ، 19 ویستگەی بەرهەم هێنانی کارەبا لە رێگای هایدروپاوەرەوە لە خۆدەگرێت .
دەکرا بەو برە پارەیە گەورەیە باروگوزەرانی دانیشتوانی ناوچەکە پێ باش کرایە . ئەم پروژەیە مەترسیەکی زور خرابی و گەورەی هەیە لە سەر ژینگەهـ و ئاکۆلوجیای ناوچەکە ، ئەبێت شتی هەرە گرنگ لەبەر چاومان بیت کە ئەم ناوچەیە لە ژێر هێلی بومەلەرزەدایە ، وە تێکچونی هەر بەنداوێک لەمانە ئەبێتە کارەساتەکی گەورە لەسەر ناوچەکوردنشینەکان لە سەر خاکی کوردستان .
ئاوی کوردستان و فاکتەری ئاسایشی کوردستان
دەروازە
* ئاو سامانەکی گرنگە لە جیهان
* لە لای سیاسیەوە بە درێژایی دیروک گرنگی پێ نەدراوە
* لەم سەردەمە ململانێکی زور لەسەرە
* چەندین شارستانی لەسەر هاتونەتە دروستکردن .
* ئاو سود بەخشە بو خواردن پیشەسازی و ووزە و گواستنەوەو هتد ……
* ئاو دێتە بەکار ئینان وەکو کارتی سیاسی بو چارەسەری کێشەکان .
* لە سەدا 71 رۆبەروی ئەرد ئاوە کەواتە 3 لە سەر چوار .
* 7.2 ئاوی شرین لە ئەرزە
* 1% لە ئاوی شیرین مروڤ کلکی لێ وەردەگرێت
* 80% لە و ئاوە خاوێنە بو کشتوکال بەکار دێت وە 20% بو پیشەسازی ئاوەدانکردنەوە خواردن کاری جوراو جوری دیتر .
* ئەمرو نێزیکەی 7 ملیار مروڤ پێویستی لە مفا وەرگرتنە لە ئاو
هۆیەکانی دروست بونی کێشەی ئاو
1 . نەبونی رێکوپێکی دابەش بونی ئاو لەسەر نێشتەجێبویەکان نمونە :
* کێشوەری ئاسیا 36% ئاوی شرینی هەیە ، بەلام 60% مروڤی جیهان لێ ئەژیت .
* کەنەدا 9% ئاوی شرینی هەیە ، 0.05% مروڤی جیهان لێ ئەژیت
* وەلاتی چین 22% لە مروڤی جیهان لێ ئەژیت بەلام تەنها 8% ئاوی شرینی هەیە.
2 . پیسبونی ئاو
* لە ولاتانی سێیەم ئاوی جوک لە گەل ئاوی شرین لە دەرەوە تێکەل دەبن ، بە پێچەوانی وەلاتانی پێشەزازی کە ئەوان بە کەرەستەی کیمیاوی ئاو پیس دەکەن
* سالانە 5 – 10 ملیون مروڤ بە نەخوشی کە رێگای ئاو دەگوزرێنەوە دە مرن .
3 . زێدەبونی رێژەی مروڤ
لە سالی 1800 م ژمارەی مروڤ 1 ملیار بو ، وە لە سالی 2000 م بو نێزیکی 6 ملیار مروڤ وە ئێستا لە 2012 داگاتە 7 ملیار کەس .
4 . روباری نێو دەولی
نەبونی یاسایەکی نێو دەولی لەسەر ئەو سەرچاوەی کە لە یەک وەلاتە بەلام لە وەلاتانی تردا تە دەپەریت نمونە :
* کێشەی عیراق و سوریا لە گەل تورکیا لەسەر روباری دیجلە و فرات
* لبنان و ئیسرائیل لە سەر کێشەی روباری حاسبانی .
* کێشەی میسر لەگەل سودان و ئەسیوبیا لە سەر روباری نیل .
5 . کارەساتە سروشتیەکان
کەم بون و زیاد بونی رێژەی باران بارین ,تسونامی و زیاد بونی پلەی گەرماو کە ئەبێتە هوی سوتانی دارستانەکان.
6 . دەرهێنانی ئاوی ژێر زەمین
ئەم کێشەیە لە ئاستی ناوخو هەیە وەکو بەکارهێنانی ئاوی ژێر زەمین بو بەرژەوەندی کەسایەتی وە ئەم نمونەیە لە هەرێمی کوردستان زورە .
* لە سەر ئاستی دەولی وەکو کێشەی مسر وە سودان وە چاد وە نیجر لە سەر پروژەی دەرهێنانی ئاو بە کوراتی 800 م ژێر زەمین وە دروست کردنی ( نهر العزیم ) .
7. نەبونی هوشداری پاراستنی ژینگەهـ و ئاو
رێکخراوی فاو لە راپۆرتی 2000
* 790 ملیون کەس لە جیهاندا برسینە . وە 50 هەزار کەس روژانە بە ئاوی پیس دەمرن .
* ئەمرو 28 وەلات توشی کەم ئاوی بوینە بەلام تاکو 2025 نێزیکی 48 وەلات توش دەبن .
* لەبەر ئەوە ئەم سامانە سروشتیە بەکار دێت واکو فاکتەرێکی بەهێزی سیاسی ، ئابوری ، ستراتیژی .
* لە کونگرەی ڤینا سالی 1992 دیار بو کە کێشەی ئاو ململانێیکی بەهێز دروست دەکات روژهەلاتی ناوەراست .
پرۆژەی گاپ وە کار تێکردنی لە سەر ئاسایشی نەتەوەیی و کوردستان ( پروژەی ئەنادولی گەورە ) 1970
هوکاری مێژویی
* هەلوەشاندنەوەی خیلافەی ئوسمانی و پەیمانی سیڤەر لە 08.10.1920 .
* پەیمانی لوزان 24.07.1923 لە بەندی 109 ( لە بو دروست کردنی هەر سکرەک یان پروژەیەک لەسەر ئاوی دیجلە یان فورات ئەبێت تورکیا ئاگەداری سوریا وە عیراق بکەت ) .
* بزاڤی شورشگیری کوردستان وە بە تایبەت لە باشوری کوردستان وە ترسی تۆرکیا بو هاتنی ئەم بزاڤە بو ناو تورکیا ، بەکار هێنانی فاکتەری ئاو وەکو فشار خستن لەسەر بزاڤی کوردی .
* ئینقلابی جەنەرالاکانی تورکیا لە 27.03.1960 وە خستنی تورکیا ژێر کونترولیان .
جێگای پروژەی گاب
پروژە لە 9 پارێزگەهـ دێتە ئەنجام دان . ئێمە باسی 6 شەش پارێزگای کوردی دەکەین .
* غازی عنتاب ، ئادی بامان ، ئورفا ، سێرت ، دیاربەکر ، ماردین . دانشتوانی ئەم دەڤەرە بەم شێوەنە : 50% کوردن ، 40% تورکن ، 10 % عەرەبن .
* 13 پروژەی هەرە گەورەی گاپ لە کوی 22 پروژەوە : ( 7 ) سکری گەورە لە سەر روباری فرات ، وە ( 6 ) سکری گەورە لە سەر روباری دیجلە .
روباری فورات 2800 کم
درێژترین روباری روباری روژ ئاوای ئاسیا دێتە هەژمارتن ، 40 % لە ناو خاکی کوردستانی تورکیایە . وە 25 % دەکەوێتە ناو خاکی سوریا ، 35 % دەکەوێتە ناو خاکی عیراق .
95 % سەرچاوەی ئاوی فورات لە کوردستانە ، بەرهەمی روباری فورات سالانە ، نزمترین رێژە 16 ملیار م 3 ، وە بەرزترین رێژە 48 ملیار م 3 .
گرنگترین لقی روباری فورات
مونزور ، کولک ، توخمە ، کوکسو ، خابور . سەرجاوەی ئەم هەمو لقانە لە کوردستانی باکوردانە .
1 – پروژەی فوراتی خواروو
* سکری ئەتاتورک :
لە باژێری یوزوفا سەر بە ئورفا ، کە 160 کم لە سنوری سوریا دورە ، وە 5 یین سکر دێتە ناسین لە جیهان دا کە روبەرەکەی 817 کم 2 ، سالانە 48 ملیار م3 ئاو عمبار ئەکات ، 900 میگاوات لە سەعەت دا ووزەی ئەلکتریک بەرهەم دەدات . وە ئەم پروژەی فوراتی خوارو جەند پروژەی هاوپێچی هەیە کە لە گەل خو گرێدەدات وەکو ( پروژەی ئورفا ، پروژەی ئورفا بو بەرهەم هێنان ، پروژەی هەرات بو ئاودانی ئورفا ، پروژەی ماردین و سیلان و ینیار ، پروژەی سیوک و هیلوان و یوزوفا، سکری گیپان ) .
2 – پروژەی قەرەقایا
* ئەم پروژەیە لە پارێزگەی دیاربەکرە وە تەواو بوە لە سالی 1987 ، لە سالێکدا 9،54 ملیار م3 ئاو علبار ئەکەت وە 7.354 میگاوات لە سەعەتدا ووزەی ئەلکتریک دەدات .
3 – پروژەی فوراتی سنوری
بەرهەم هێنانی ئەم پروژەیە 3.170 میگاواتە .
4 – پروژەی ئاو بو کشتوکال لە کۆسو ـ ئارابان
ئەم پروژەیە لە سالی 1996 لە بواری کارکردنی کوتایی پێ هات وە کەوتە کار . کە سالانە 71.598 هکتاری کشتوکالی ئاودەدەت .
5 – پروژەی ئەدیان – کەهتا
ئەم پروژەیە بو کشتوکال و ووزەی ئەلکتریک بەکار دێت ، 74.410 هکتار ئەرزی کشتوکال ئاودەدات ، وە 0.509 میگاوات ووزەی ئەلکتریک دەدات .
ئەنجام
* پروژەی گاپ رتوانای 88.9 ملیار م3 سالانە ئاو عمبار بکەت لە ئاوی فورات
* بەرهەم ئینان 20.164 میگاوات ووزەی ئەلکتریک .
* بەرهەمی سالانەی ئاوی فورات 29 ملیار م3 ، کەواتە تورکیا دەتوانیت 3 سال ئاوی فورات لە سەر سوریا وە عیراق بەیەکجاری بکریت .
روباری دیجلە 1718 کم درێژە
هەموو سەرجاوەکانیان لە کوردستانە . وە شەش لقی هەیە
1 ـ خابور .
2 – زێی گەورە
3 – خازر .
4 – زێی بچوک سەروکانی لە روژهەلاتی کوردستانە
5 – عوزیم سەروکانی لە باشوری کوردستانە
6 – سیروان سەروکانی لە روژ هەلاتی کوردستانە
پروژەی گاپ لەسەر روباری دیجلە
1 – سکری کەرگیز دیگل : لە دوو سکر پێک دێت وە توانای بەرهەم هێنانی 0،444 میگابایت ووزەی ئەلکتریک هەیە ، وە هەروەها توانای ئاودانی 126 هزار هکتاری کشتوکالی هەیە وە عمبار کردنی 2 ملیار م3 هەیە .
2 – پروژەی باتمان : زیاتر ئەم پروژەیە بو ووزەی ئەلکتریک بەکار دێت وە 0،483 میگابایت ووزەی ئەلکتریک دابین دەکات.
3 – پروژێ باتمان – سلیڤان : توانای خەزن کردنی 3.2 ملیار م3 لە سالێکدا ، وە 0،67 ووزەی ئەلکتریک دابین دەکات ، وە زیاتر بەکار دێت بو کشتوکال کە توانای 21 هزار هکتاری کشتوکالی ئاودەدات.
4 – پروژەی ویستگەی کارزان : 60 هزار هکتاری کشتوکالی ئاو دەدات ، وە 0.67 میگاوایت ووزەی ئەلکتریک تەرخان دەکات ، توانای خەزن کردنی 1 ملیار م3 ئاو هەیە لە سالێکدا .
5 – پروژەی ئیلۆ : ئەم پروژەیە تەنها بو ووزەی ئەلکتریک بەکار دێت کەواتە 3.810 میگاوایت ئەلکتریک تەرخان دەکرێت .
6- پروژەی جزیرە : 100 میگاوایت ئەلکتریک دەدات وە 1.2 ملیار م3 ئاو خەزن دەکات ، وە توانای ئاودانی 89 هزار هکتاری کشتوکالی هەیە .
* تورکیا 56%دەست هەلاتی لەسەر ئاوی دیجلە هەیە ، کەواتە کونترول کردنی ئاو ی دیجلە لەسەر عیراق لە لای تورکیاوە، داهاتی دیجلە 56% کوردستانی باکورە ، 32% رێژەی ئاو لە کوردستانی باشورە ، 12% لە کوردستانی روژهەلاتە . کەواتە حکومەتی مەرکەزی عیراق هیچ دەستهەلاتەکی نیە ل سەر سەرجاوە ئاویەکەنی دیجلە و روباری دیجلە ، داهاتی ئاوی دیجلە سالانە 49،31 ملیار م3 .
* رێکەوتنی 1987 لەناوبەر عیراق و تورکیا و سوریا بو دابەش کردنی ئاوەکە سەر لە نوێ . کە لەو رێکەوتنامە 5 جار بەرامبەر جاران ئاوی سوریا کەم بو . وە 3 جار بەرامبەر جاران ئاوی عیراق کەمبووە.
